2019-09-11

Stan trwałych użytków zielonych oraz efektywne sposoby ich poprawy, cz.1

Trwałe użytki zielone (TUZ) w zdecydowanej większości położone są przy sieci hydrologicznej. Około 90% z nich znajduje się w dolinach rzecznych i obniżeniach terenowych. Ich cechą charakterystyczną jest duże zróżnicowanie siedliskowe wynikające z uwilgotnienia i różnorodności gleb.

źródło: pixabay.com

Odpowiedni skład botaniczny runi warunkuje uzyskanie wysokiej wartości pasz objętościowych z trwałych użytków zielonych. Trudności w uzyskaniu wartościowego składu botanicznego (gatunkowego) wynikają z małej stabilności zbiorowisk, szczególnie na siedliskach nadmiernie lub niedostatecznie uwilgotnionych - w tym na łąkach gradowych zasilanych głównie wodami opadowymi oraz pobagiennych o silnym stopniu zmurszenia. Szacuje się, że ponad 50% TUZ w Polsce jest zdegradowanych. Skutkiem tego są niskie plony wahające się od około 4,5 do 6,0 t×ha^-1 siana a ich jakość jest niezadowalająca pod względem potrzeb żywieniowych przeżuwaczy, zwłaszcza bydła. Karmienie zwierząt takimi paszami może skutkować zmniejszeniem efektów żywieniowych jednocześnie zwiększając koszty żywienia wynikające ze wzrostu zużycia pasz treściwych.

Łąki i pastwiska w Polsce w ponad 70% występują na glebach hydrogenicznych (torfowo-murszowych, murszowatych oraz mułowych), w niewielkim zakresie wykorzystywanych w uprawach płużnych lub nienadających się do tych upraw. Gleby mineralne na TUZ stanowią zaledwie około 29%.

Powierzchnię TUZ w kraju szacuję się na około 3,1 mln ha. Ich rozmieszczenie w poszczególnych regionach kraju jest nierównomiernie, zarówno pod względem powierzchni jak i warunków siedliskowych, sposobów ich wykorzystania, a także możliwości produkcyjnych. Z analizy udziału użytków zielonych w strukturze użytków rolnych w poszczególnych województwach wynika, że największy ich udział (ponad 35%) występuje w województwach: podlaskim oraz warmińsko- mazurskim. Ważnym czynnikiem kształtującym ich specyfikę jest znacznie większy niż w innych województwach udział gleb hydrogenicznych stanowiący ok. 93% na Podlasiu i 84% w woj. warmińsko-mazurskim, z dominacją gleb torfowo-murszowych oraz mułowych (nie nadających się do upraw płużnych). Największym odbiorcą pasz produkowanych na tych użytkach w obu województwach, świadczącym o dużej intensywności ich wykorzystania, jest bydło, głównie mleczne, którego obsada jest największa w kraju, z niewielkim, zaledwie kilku procentowym, udziałem ras mięsnych.

Przyczyny degradacji TUZ

Zmniejszenie plonowania oraz występowanie w runi chwastów i traw o niskiej wartości gospodarczej są niepokojącymi sygnałami wskazującymi na zaawansowany proces degradacji. Jest on jedynie następstwem niekorzystnych warunków siedliskowych jak i błędów w pratotechnice.

źródło: pixabay.com

Na pogorszenie się stanu łąk i pastwisk wpływa wiele wzajemnie powiązanych czynników. Intensywne sposoby gospodarowania na TUZ z dużą obsadą bydła oraz wykorzystywanie nawozów naturalnych do ich nawożenia, nie zawsze zgodne z zalecanymi dobrymi praktykami w rolnictwie, powoduje ich degradację. Potwierdza to obecny ich stan. Jeżeli chodzi o przyczyny postępującej degradacji TUZ są to: niewłaściwe nawożenie lub jego brak oraz wiele wzajemnie powiązanych elementów wynikających ze sposobów i intensywności użytkowania, pielęgnacji, zabezpieczenia warunków wodnych (tj. czynników zależnych od rolnika), ogólnie zaliczanych do pratotechniki. Ponadto są czynniki na które rolnik nie ma wpływu tzw. czynniki klimatyczne (światło, temperatura, opady) lub edaficzne (zmiany zasobności gleb, postępujące ich zakwaszanie, podtapianie lub przesuszanie). Występujące coraz częściej niedobory wodne na TUZ, wynikające z niekorzystnych warunków pluwiotermicznych (opadowo-termicznych), będące przyczyną zmniejszającego się plonowania oraz postępującej ich degradacji można wyraźnie ograniczyć wykorzystując istniejące i jeszcze funkcjonujące systemy melioracyjne. Na obiektach o niesprawnych systemach nawadniających niekorzystny stan w zakresie niedoborów wodnych na TUZ można wyraźnie poprawić zatrzymując wodę roztopową w istniejących rowach. Takim najprostszym sposobem jej zatrzymania w rowach może być ułożenie tamy z worków wypełnionych piaskiem.

Dość często przyczyną degradacji TUZ jest brak nawożenia lub nawożenie nieodpowiednimi dawkami, zwłaszcza nawozami naturalnymi, które charakteryzują się znacznie zróżnicowanym składem chemicznym. Duże zróżnicowanie ich składu chemicznego, zwłaszcza w zakresie zawartości azotu, fosforu i potasu (tab. 1), wynika ze znacznego zróżnicowania sposobów żywienia bydła. Powyższe wskazuje na potrzebę okresowego badania składu chemicznego tych nawozów, zwłaszcza podczas zmian dawek żywieniowych. W gospodarstwach specjalizujących się w chowie bydła, a wykorzystujących duże zasoby nawozów naturalnych, dawki tych nawozów często są zbyt wysokie w stosunku do potrzeb runi oraz zasobności gleby.

Tabela 1. Zestawienie wyników składu chemicznego nawozów naturalnych badanych w latach 2007 – 2013 przez okręgowe stacje chemiczno-rolnicze oraz ITP

Rodzaj nawozu

Średnia zawartość składników w % świeżej masy

Sucha masa

Azot (N)

Fosfor (P)

Potas (K)

Magnez (Mg)

Wapń (Ca)

Obornik bydlęcy

- %

- kg·t^-1

26,87

268,7

0,37-1,20

3,7-12,0

0,07-0,40

0,7-4,0

0,11-1,01

1,1-10,1

0,06-0,36

0,6-3,6

0,33-1,20

3,3-12,0

Gnojowica bydlęca

- %

- kg·t^-1

8,12

81,2

0,12-0,27

1,2-2,7

0,03-0,09

0,3-0,9

0,11-0,22

1,1-2,2

0,03-0,07

0,3-0,7

0,06-0,18

0,6-1,8

Gnojówka bydlęca

- %

- kg·t^-1

3,00

30,0

0,05-0,30

0,5-3,0

0,01-0,02

0,1-0,2

0,15-0,42

1,5-4,2

0,01-0,03

0,1-0,3

0,02-0,05

0,2-0,5

Źródło: opracowanie własne

Następną przyczyną niekorzystnego wpływu stosowanych nawozów naturalnych na użytki zielone jest niewłaściwy sposób ich stosowania, tj. zbyt nierównomierne rozrzucenie obornika lub stosowanie zbyt gęstej (nierozcieńczonej) gnojowicy powodującej zasklepianie gleby i wypadanie darni. Najlepszym sposobem jest stosowanie gnojowicy lub gnojówki z wykorzystaniem specjalnych aplikatorów lekko nacinających darń lub wleczonych węży po jej powierzchni.

Dość często, zwłaszcza na TUZ, czynnikami niekorzystnie kształtującymi poziom i jakość plonów jest niska zasobność gleb lub nieodpowiedni ich odczyn. Powodują one ograniczenie pobierania takich niezbędnych składników jak fosfor, wapń oraz magnez a nadmierne składników niepożądanych takich jak cynk lub kadm. Duży udział roślin bobowatych w runi wymaga wyższego odczynu gleby, zarówno gleb mineralnych jak i organicznych.

Pierwszą i podstawową czynnością na TUZ przeznaczonych do ich odnawiania powinno być zidentyfikowanie oraz wyeliminowanie czynników powodujących degradację danego zbiorowiska. Bez takiego rozeznania nawet najstaranniej przeprowadzona renowacja nie przyniesie oczekiwanego rezultatu. Po ustaleniu i wyeliminowaniu niekorzystnych czynników należy wybrać najwłaściwszą metodę odnawiania. Zdegradowane TUZ w zależności od stopnia ich degradacji wymagają poprawy poprzez nawożenie, podsiew lub pełną uprawkę. Renowacja poprzez nawożenie jest długim procesem, co najmniej dwuletnim zaś pełna uprawa jest dość kosztowna.

W drugiej części opracowania będzie mowa o praktycznych i skutecznych metodach i sposobach odnawiania trwałych użytków zielonych.