Stan trwałych użytków zielonych oraz efektywne sposoby ich poprawy, cz.2

W zależności od stopnia degradacji oraz warunków siedliskowych poprawę stanu trwałych użytków zielonych można przeprowadzić jedną z trzech metod:

• renowacja metodą nawożenia i racjonalnego użytkowania (zastosowanie dawki „uderzeniowej” wynoszącej około 300 kg NPK·ha^-1, powodującej pobudzenie rozwoju traw wysokich), lecz efekt tych działań jest widoczny dopiero po około dwóch latach.
• renowacja metodą podsiewu (tradycyjna lub z użyciem specjalistycznych siewników),
• odnawianie metodą pełnej uprawy (sposób dość kosztowny oraz nie wskazany na glebach torfowo - murszowych, ze względu na nadmierną ich mineralizację).

Podsiew

Metodę podsiewu stosuje się gdy:

• odnawiana powierzchnia jest wyrównana;
• w runi występuje niewielki udział wartościowych gatunków traw oraz roślin bobowatych w stosunku do zalecanego przy danym sposobie użytkowania;
• duży udział stanowią rośliny o małej wartości paszowej;
• występuje nadmierny, ponad 30% udział chwastów;
• udział uciążliwych chwastów tworzących kępy oraz rozłogi nie przekracza 20%;
• darń uległa niekorzystnym zmianom na skutek wieloletniego użytkowania, uszkodzeniu w czasie zimowania lub podczas długotrwałej stagnacji wody.

Podsiew zdegradowanych zbiorowisk trawiastych polega na wprowadzeni nasion w darń pierwotną bez jej całkowitego niszczenia. Najdogodniejszym wiosennym  terminem podsiewu w siedliskach posusznych jest pierwsza dekada kwietnia, na glebach torfowo-murszowych zwykle druga jego połowa a na glebach podmokłych pierwsza dekada maja. Optymalnym terminem podsiewu letniego na glebach organicznych jest druga połowa sierpnia a na glebach mineralnych – okres do połowy września. Siewki nowych gatunków wprowadzone w starą darń mają utrudnione warunki do przetrwania ze względu na dużą jej konkurencję o światło oraz wodę. Dlatego też niezmiernie ważne jest osłabienie konkurencyjności starej darni. Istnieją mechaniczne oraz chemiczne możliwości niszczenia starej darni. Przed podsianiem niezależnie od sposobu należy zastosować niskie koszenie.

Mechaniczne sposoby niszczenia darni

W tradycyjnych sposobach powierzchniowej uprawy stosuje się ciężką bronę lub glebogryzarkę. Brony zębowe ciężkie stosuje na glebach lekkich lub średnich dwu- lub trzykrotnie wzdłuż, na skos lub w poprzek. Na glebach średnich oraz ciężkich skuteczniejszym sposobem jest dwukrotne zastosowanie brony talerzowej. W tych sposobach przyjmuje się, że powierzchnia jest przygotowana do podsiewu gdy jest pozbawiona darni w około 50%.

Gryzowanie niszczy i rozdrabnia darń mieszając jej pozostałości z glebą. Na glebach mineralnych należy je wykonać minimum dwa razy na różnych głębokościach (pierwszy na około 7 cm, drugi na około 10 cm). Przy zbyt mało wyrównanej powierzchni należy stosować włókę belkową oraz dwukrotne wałowanie.

Na glebach organicznych, aby ograniczyć nadmierne ich spulchnianie przyspieszające mineralizację masy organicznej, wystarczające jest jednokrotne gryzowanie. Wszystkie zabiegi na glebach organicznych należy wykonać po sobie w jak najkrótszym czasie nie dopuszczając do przesuszenia wierzchniej warstwy gleby. Istotne znacznie, warunkujące udany podsiew, ma ugniatanie powierzchniowe ciężkim wałem łąkowym przed siewem nasion oraz po nim.

Chemiczne metody niszczenia starej darni

W zależności od rodzaju zachwaszczenia stosuje się chemiczne metody niszczeni starej darni herbicydami selektywnymi lub totalnymi. Najskuteczniejszym sposobem ograniczenia zachwaszczenia przy renowacji metodą podsiewu jest zastosowanie herbicydów. Przy obecności wartościowych traw oraz dużym udziale (30-50%) w runi ziół i chwastów takich jak: brodawnik jesienny, gęsiówka piaskowa, gwiazdnica pospolita, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, krwawnik pospolity, mniszek pospolity, ostrzeń polny, pokrzywa zwyczajna, szczaw kędzierzawy, szczaw tępolistny, szczaw zwyczajny, sit rozpierzchły, sit skupiony i in. zachodzi konieczność użycia właściwego herbicydu selektywnego, który nie zniszczy wartościowych traw pastewnych. Po obumarciu chwastów i przed przystąpieniem do podsiewu ruń należy skosić i usunąć biomasę. Podsiew należy wykonać stosując 60-70% normy pełnego wysiewu mieszanki.

Gdy brak jest wartościowych traw lub ich udział w runi jest niewielki, duży jest natomiast udział (30-50%) uporczywych chwastów takich jak: barszcz zwyczajny, pokrzywa zwyczajna, szczaw kędzierzawy, szczaw tępolistny, trybula leśna, sit rozpierzchły, sit skupiony, turzyce zbitokępkowe lub/oraz chwastów jednoliściennych takich jak śmiałek darniowy, perz właściwy kłosówka wełnista, wyczyniec kolankowaty, wiechlina roczna itp. uzasadnione jest użycie herbicydu totalnego. Powoduje on całkowitą eliminację gatunków starej darni i stwarza doskonałe warunki dla rozwoju siewek, bez konieczności jej przeorywania. Po usunięciu obumarłych roślin stosuje się 100% normy wysiewu zalecanej przy pełnej uprawie.   

Skuteczność działania herbicydu zależy od:

• wykonania zabiegu we właściwym terminie (okres intensywnego wzrostu chwastów);
• odpowiednich warunków atmosferycznych podczas wykonywania oprysku  (okres bez opadów oraz odpowiednia temperatura) w jego trakcie oraz kilka godzin po nim;
• staranności wykonania oprysku;
• sprawności opryskiwacza i  jego właściwego ustawienia;
• odpowiedniego stężenia substancji czynnej.

W celu całkowitego zniszczenia starej darni lub zmniejszenia jej konkurencyjności względem siewek stosuje się herbicydy z glifosatem jako substancją aktywną: Roundup Max 2 i Roundup Active 360. Herbicydy te zwalczają szerokie spektrum chwastów, zarówno jednorocznych jak i wieloletnich jedno- i dwuliściennych. Stosuje się je na rośliny będące w fazie intensywnego wzrostu. Dawki zależą od gatunku chwastów występujących w runi oraz wymaganego stopnia zniszczenia darni. Celem całkowitego jej zniszczenia, w zależności od jej stanu, Roundup Max 2 stosuje się w dawce 1,5-3,0 l·ha^-1, a Active 360 poza okresem kwitnienia chwastów w dawce 3,0-5,0 l·ha^-1.

Uporczywe chwasty dwuliścienne takie jak: jaskier rozłogowy, jaskier ostry, mniszek pospolity, ostrożeń polny, pokrzywę zwyczajną oraz sity można skutecznie usunąć stosując herbicydy selektywne. Wspomniane chwasty skutecznie zwalcza, np. Fernando Forte 300 EC w dawce 2,0 l·ha^-1.  Szczaw kędzierzawy oraz tępolistny zwalcza skutecznie A Starane 250 EC – 0,8 l·ha^-1. Na gwiazdnicę pospolitą można stosować Fernando Forte 300 EC, Glyfos 360 SL, Helosate plus 450 SL i inne, zwracając uwagę czy zawierają substancję czynną dopuszczoną do stosowania (rejestr lub wyszukiwarka środków ochrony roślin na stronie internetowej MRiRW). Przed zastosowaniem herbicydów selektywnych należy rozpoznać ich następczy wpływ na rośliny bobowate w podsiewanych mieszankach. W zwalczaniu sitów: rozpierzchłego i skupionego, stosuje się ww. herbicydy, gdy rośliny odrosną powyżej 10 cm po jesiennym lub wczesnowiosennym wykoszeniu.  Wysiew nasion. Siew nasion można wykonać ręcznie lub z wykorzystaniem siewników zbożowych po podwieszeniu redlic. Używając siewnika do podsiewu wyłącznie nasionami roślin bobowatych, celem równomiernego wysiewu oraz nie przekroczenia przyjętej normy wysiewu, należy zastosować balast (trociny lub piasek zmieszany z nasionami).

Podsiew bezpośredni

W nowoczesnych sposobach podsiewu nasiona wprowadza się bezpośrednio do gleby. Do tego celu wykorzystuje się specjalistyczne siewniki. Wyróżnia się dwa główne ich typy: agregaty rotacyjne pasmowo-gryzujące oraz szczelinowe nacinające darń. W siewnikach szczelinowych znajdują się redlice nacinające starą darń (krojem talerzowym lub nożem) i w miejscu nacięcia (szczeliny) wprowadzające nasiona. W agregatach rotacyjnych pasmowo-gryzujących stara darń jest niszczona w około 40% a jednocześnie z gryzowaniem nasiona wprowadzane są do gleby. Skuteczność podsiewu tymi agregatami zależy od warunków wilgotnościowych oraz rodzaju gleby. W warunkach gleb torfowo-murszowych, ze względu na znaczną ich plastyczność i często przy niedostatecznym nacięciu szczelin (redlicami talerzowymi) oraz utrudnionym wprowadzeniu nasion  do gleby zdecydowanie skuteczniejsza jest metoda rotacyjna (pasmowo-gryzująca).

Niezależnie od sposobu podsiewu (fot. 1 i fot. 2) kluczowym czynnikiem zapewniającym sukces jest odpowiednia wilgotność gleby, umożliwiająca szybki wzrost młodych siewek.

Fot. 1. Podsiew agregatem pasmowo gryzującym (fot. J. Barszczewski)

Fot. 2. Podsiew agregatem pasmowo gryzującym  oraz szczelinowym z redlicami talerzowymi sposobem krzyżowym (fot. J. Barszczewski)
                                                                 

W gospodarstwach nastawionych na zrównoważony chów bydła coraz częściej zwraca się uwagę na zawartość w runi białka oraz cukrów rozpuszczalnych. Skutkuje to potrzebą podsiewu TUZ będących również w dobrej kulturze rolnej. Udział roślin bobowatych w mieszankach stosowanych do takich podsiewów wynosi nawet 30% (koniczyna biała, łąkowa i szwedzka lub komonica zwyczajna),których dobór zależy od siedliska i sposobu użytkowania. Spośród traw stosuje się najczęściej takie wartościowe gatunki jak: życica trwała, wielokwiatowa, mieszańcowa, (odmiany diploidalne i tetraploidalne), Festulolium, kostrzewę łąkową, rajgras wyniosły, wiechlinę łąkową, mietlicę białawą. Podsiew użytków zielonych roślinami bobowatymi stosuje się celem zwiększenia plonów białka. Ważne jest również zachowanie właściwego stosunku cukrowo białkowego w paszy, co można osiągnąć poprzez zwiększenie udziału w mieszankach łąkowych i pastwiskowych odmian tetraploidalnych traw do około 30%.

Mieszanki z odpowiednim udziałem traw tetraploidalnych oraz roślin bobowatych przystosowanych do różnych warunków, zarówno do gleb mineralnych jak i organicznych, z dużym udziałem gatunków z lokalnych plantacji (północno-wschodniego regionu kraju kraju), na specjalne zamówienie można zakupić w firmie Sowul & Sowul.

O powodzeniu podsiewu w dużej mierze decyduje także dobór odpowiednich gatunków dostosowanych do warunków glebowo-wodnych. Należy stosować gatunki oraz odmiany o szybkim tempie początkowego wzrostu i rozwoju oraz dużej konkurencyjności wobec starej darni. Szczególnie pożądane są takie cechy jak: odporność na niedobór światła w początkowym etapie rozwoju i wzrostu, zdolność szybkiego ukorzeniania się w starej darni oraz odporność na choroby i szkodniki.

Z przeprowadzonych badań w północno- wschodnim regionie kraju (w Zakładzie Doświadczalnym ITP w Biebrzy), w zakresie letniej renowacji TUZ na glebach torfowo-murszowych (zarówno mało oraz silnie zmurszałych), stwierdzono że niezależnie od sposobu podsiewów   efekty były nieznaczne lub całkowity ich brak. Bezpośrednią przyczyną tego stanu było uszkadzanie systemu korzeniowego młodych siewek w okresie zimowym na skutek zamarzania gleby organicznej,  zwiększającej swą objętość. W miejsce wypadających siewek pojawiały się (z glebowego banku nasion), takie gatunki chwastów jak: gęsiówka piaskowa, brodawnik jesienny lub przytulia pospolita. W warunkach gleby torfowo-mułowej, zwłaszcza płytkiej (tj. na obrzeżach torfowisk), efekty letniego podsiewu były korzystne.

Jeżeli chodzi o korzystny efekt podsiewów wiosennych TUZ na glebach torfowo-murszowych silne zmurszałych to należy stwierdzić, że niezbędnym warunkiem jego uzyskania jest podwyższenie poziomu wody gruntowej w łanie. Wiosenne podsiewy TUZ na glebach torfowo-murszowych słabo i średnio zmurszałych oraz torfowo-mułowych w umiarkowanych warunkach pluwiotermicznych, niezależnie  od zastosowanego sposobu, są skutecznym zabiegiem. W warunkach omawianych gleb organicznych skuteczność podsiewów sposobem bezpośrednim (z wykorzystaniem agregatu pasmowo-gryzującego), wyrażonych plonem białka i cukrów prostych, znacznie zwiększa siew sposobem krzyżowym (Rys. 1) .

Rys. 1 Plon białka ogólnego i cukrów prostych [kg ha^-1] uzyskany w wyniku podsiewu łąki na glebie torfowo-murszowej (średnie z lat 2016-2018)

Pielęgnacja runi po podsiewie

Bez względu na sposób wykonania podsiewu, prace pielęgnacyjne ograniczają się głównie do właściwego nawożenia (z ograniczeniem lub zaniechaniem stosowania azotu) oraz przyspieszonego koszenia, zarówno runi łąkowej jak i pastwiskowej. Na pastwiskach, ze względu na niebezpieczeństwo niszczenia nowo wprowadzonych gatunków, zarówno poprzez ich wydeptywanie jak i wyrywanie przez bydło w trakcie pobierania paszy, przed przystąpieniem do wypasu wskazane jest dwukrotne koszenie.

dr hab. inż. Jerzy Barszczewski, prof. nadzw.

Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, Zakład Użytków Zielonych

Al. Hrabska 3; 05-090 Raszyn

tel. +48 22 243 52 72; j.barszczewski@itp.edu.pl