Omacnica prosowianka zasiedla plantacje kukurydzy

Omacnica prosowianka może całkowicie zniszczyć plantację kukurydzy

Jeszcze na początku lat 90-tych szkodnik ten był spotykany tylko w niektórych zakątkach Polski południowej. Jednak, wraz z corocznym wzrostem średniej temperatury rocznej oraz wraz z powiększaniem się zasiewów kukurydzy obserwujemy nasilenie występowania populacji omacnicy. Obecnie stanowi on bardzo poważne zagrożenie dla plantacji kukurydzy na Dolnym i Górnym Śląsku, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, na Podkarpaciu, w południowej części Wielkopolski i na Nizinie Sandomierskiej. Ocenia się, że na tych terenach nawet do 80% areału tej rośliny jest już atakowane przez omacnicę. Co gorsze, z roku na rok notujemy przesuwanie północnej granicy zasięgu szkodnika, według różnych specjalistów tempo rozprzestrzeniania się omacnicy wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów na rok. Północna granica jest bowiem determinowana przez sumę jednostek ciepła w sezonie wegetacyjnym. Ostatnie, gorące lata i łagodne zimy znacznie przyspieszyły tą ekspansję.

BIOLOGIA

Forma zimującą są dorosłe gąsienice. Umiejscawiają się w nasadowej części łodygi kukurydzy na wysokości ok. 10 cm. Zimuje także w resztkach grubołodygowych chwastów, np. komosa, szarłat, rdest plamisty, pokrzywa (dlatego ich niszczenie jest jednym ze sposobów ograniczenia występowania omacnicy). Zimująca w źdźbłach gąsienica wytrzymuje spadki temperatury do -30^oC. Bez resztek roślinnych w glebie „odkryte” gąsienice nie mogą zimować i większa ich część ginie.

Wiosną gąsienica przegryza oprzęd (aby motyl mógł wylecieć) i przemienia się w poczwarkę (maj). Stadium poczwarki trwa zwykle 16-28 dni. W Polsce przepoczwarczenie następuje w okresie od końca maja do początku lipca i po upływie 2-3 tygodni z poczwarek wylatują motyle. To obserwujemy właśnie teraz.

Omacnica prosowianka jest motylem nocnym, loty odbywa od zmroku do północy. Jeśli noce są ciepłe (temperatury powietrza pomiędzy godziną 21.00 a 24.00 nie spadają poniżej 12^oC) motyle są aktywne i wkrótce samice rozpoczynają składanie jaj. Zaobserwowano, że motyle omacnicy prosowianki latają najdłużej w okresie stosunkowo chłodnym z nielicznymi opadami, nieco krócej w okresie ciepłym obfitującym w opady a najkrócej w okresie upałów i posuchy.

Zaobserwowano dwa rodzaje przemieszczania się motyli omacnicy:

- przemieszczenie wyjściowe - motyle pojawiają się na polach kukurydzy, na których w roku poprzednim rosła ta roślina. Samce rozpoczynają wtedy lot przypadkowy, niezależny od rośliny, natomiast samice są przez rośliny kukurydzy przywabiane przez wydzielane związki chemicznych (olejki eteryczne produkowane w liściach oraz fenyloacetaldehyd produkowany przez znamiona kolb).

- alternatywne przemieszczanie dzienne - podczas którego, za dnia, osobniki obydwu płci gromadzą się na zewnętrznych brzegach pól kukurydzy. Wieczorem samice latają w kierunku środka tych pól. Wydzielane przez nie feromony płciowe powodują przywabianie samców. Pod koniec nocy wszystkie motyle powracają w kierunku brzegów pól i pozostają w  zbiorowiskach roślin poza polami kukurydzy.

Obserwacje tego zjawiska skłoniły do podjęcia prób ograniczenia populacji szkodnika poprzez opryskiwanie insektycydami właśnie tych miejsc w celu zniszczenia form dorosłych, jeszcze przed złożeniem jaj.

W czerwcu i lipcu samice składają od kilku do kilkudziesięciu jaj w złożach, najczęściej po spodniej stronie blaszki liściowej. Intensywnemu składaniu jaj sprzyja ciepła i sucha pogoda. Najczęściej jaja składane są na liściach najwyższych  i środkowych - pod i nad kolbą (ok.75%) oraz na kolbie (ok.25%). Jaja składane są przez 3-7 dni, (główna masa jaj składana jest przez pierwszych 6 nocy). Samica preferuje rośliny dobrze nawożone azotem.

Po ok. 7-15 dniach wylęgają się larwy, długość wylęgu zależy od temperatury i wilgotności powietrza. Bezpośrednio po wylęgu larwy omacnicy starają się dotrzeć do takich części roślin, które chronią je od bezpośredniej działalności światła słonecznego oraz utraty wilgoci. Gąsienice bezpośrednio po wylęgu z jaj zbierają się głównie w kłoskach wiechy kukurydzy. Okresowo żywią się pyłkiem zgromadzonym na różnych częściach roślin i dopiero później wgryzają się do ich wnętrza. Stąd larwy młodszych stadiów rozwojowych najczęściej można znaleźć w nierozwiniętych jeszcze kłoskach wiechy lub na wierzchołkach lub osiach jej gałązek. W wyniku żerowania gąsienice mogą niszczyć cały kłosek lub jego część uniemożliwiając dalszy jego rozwój. Żerowanie w osi wiechy, a głównie u jej podstawy powoduje skrócenie pylenia, wcześniejsze żółknięcie i zasychanie wiechy. W zależności od miejsca uszkodzenia następuje częściowe lub całkowite obłamywanie tego organu.

Po pewnym okresie żerowania zewnętrznego gąsienice wgryzają się do łodyg i wyżerają wewnątrz, różnej wielkości, mniej lub bardziej regularne chodniki. Żerująca w międzywęźlu larwa po dojściu do węzła opuszcza dotychczasowy chodnik, wychodzi na zewnątrz i ponownie wgryza się zwykle do niższego międzywęźla lub do kolby. Gąsienice na zewnątrz wyrzucają trociny wraz z odchodami przez otwory średnicy 3-4 mm, często widoczne w kątach liści.

Jeżeli przegryza węzeł to najczęściej w jego środku. Natrafiając na węzeł niekiedy wyżera ponad  nim szeroką komorę niszcząc w tym miejscu znaczną część rdzenia łodygi, co bardzo osłabia łodygę szczególnie jeśli uszkodzenie ma miejsce w jej dolnej części. Ten rodzaj uszkodzenia, jak i całkowite przegryzanie węzłów powoduje zwykle obłamywanie się roślin na różnej wysokości. Wreszcie gąsienice dostają się do kolb wgryzając się przez jej wierzchołek, podstawę lub przez liście okrywowe. Kolby o wierzchołkach niedoziarnionych są zwykle częściej atakowane niż kolby ściśle pokryte ziarnem. Gąsienice, które atakują kolby od wierzchołka lub podstawy zwykle żerują w tych miejscach. Pozostałe niszczą ziarno w różnych miejscach kolby. Wewnątrz ziaren gąsienice żerują rzadko. Najczęściej ziarno na kolbie jest uszkadzane od zewnątrz.

Żerowanie gąsienic w łodygach prowadzi do ich łamania się, oraz uniemożliwia odpowiednie zaopatrywanie kolb w wodę i składniki mineralne. W konsekwencji prowadzi to do obniżki plonu. Ponadto przez wygryzione otwory przenikają do łodyg zarodniki grzybów i bakterie powodując zgorzel podstawy łodygi lub inne zgnilizny, prowadzące do wylegania roślin i dalszych strat w plonach.

Gąsienica 4-krotnie linieje, jest więc pięć stadiów rozwojowych. Pod koniec rozwoju (jesienią) gąsienica kieruje się do części nasadowej łodygi, gdzie przygotowuje się do przezimowania.

ZAPOBIEGANIE

W celu ograniczenia strat, wynikających z żerowania larw omacnicy na kukurydzy, podejmuje się wiele działań mających na celu ograniczenie populacji tego szkodnika. W celu usystematyzowania tych zabiegów można je podzielić na agrotechniczne, chemiczne, biologiczne i hodowlane.

Najprostsze i najtańsze do zastosowania są wszelkiego rodzaju zabiegi agrotechniczne. Należy jednak przyznać rację, że ich skuteczność jest nieduża. W pewnym stopniu można jednak przy ich pomocy ograniczyć liczbę szkodników na polu. Przede wszystkim należy unikać uprawy kukurydzy w monokulturze. Częste zmianowanie pozwala nawet całkowicie wyeliminować omacnice na danym polu (pod warunkiem, że w pobliżu nie ma plantacji kukurydzy porażonych tym patogenem).

Skuteczne zniszczenie resztek łodyg kukurydzy jest jednym ze środków ograniczających przezimowanie larw omacnicy (źródło: bednar-machinery.com)

Spośród wszystkich metod agrotechnicznych mających na celu ograniczenie populacji omacnicy na polach kukurydzy najistotniejszym zabiegiem jest jak najniższe koszenie łodyg zaatakowanych roślin (poniżej 5 cm nad ziemia) i niszczenie wszystkich pożniwnych pozostałości. Zniszczenie pozostałości roślinnych musi być przeprowadzone przed wiosennym wylotem motyli. W przypadku pozostawienia niezniszczonych resztek pożniwnych na powierzchni gleby stworzone zostają idealne warunki do wiosennego przepoczwarczania się larw. Najwłaściwszymi zabiegami wydają się więc być głęboka orka jesienna i potem wiosenne talerzowanie. Tego typu zabiegi są w stanie zniszczyć ok. 60 - 75% larw. Ponadto, wszelkiego rodzaju uproszczenia w uprawie sprzyjają lepszemu przezimowaniu larw i w konsekwencji silniejszemu porażeniu uprawy. W przypadku pozostawienia ścierniska na zimę zaleca się jego wałowanie po pierwszych przymrozkach. Dosyć ważnym elementem staje się także zrównoważone nawożenie azotem, gdyż stwierdzono, że omacnica szczególnie atakuje plantacje przenawożone tym składnikiem. Należy więc dostarczać tyle azotu ile roślina potrzebuje, najlepiej w dawkach podzielonych.

Dyskusyjny jest wpływ zachwaszczenia (szczególnie grubołodygowymi chwastami) na stopień porażenia kukurydzy przez larwy omacnicy. Wykazano bowiem, że  na zachwaszczonych, tj. nie opryskiwanych herbicydami poletkach kontrolnych stopień porażenia kukurydzy przez szkodnika był mniejszy niż na poletkach traktowanych herbicydami. Wynikało to z tego, że wielożerny gatunek omacnicy, z uwagi na niewielką ilość żywicieli wśród chwastów zniszczonych herbicydami, składał na kukurydzy zdecydowanie więcej jaj.

O zwalczaniu omacnicy (biologicznym i chemicznym) będzie w następnym artykule.

J_G